هنر هفتم

سازهای زهی آن رده‌ای از سازها هستند که در آنها صدا از ارتعاش زه یا تار یا سیم تولید می‌شود. معمولاً با زخمه زدن یا ضربه زدن و یا کشیدن کمانه یا آرشه بر روی این زه‌ها صدای دلخواه از ساز درمی‌آید. زه‌صداها یا سازهای زهی به دو دسته? زخمه‌ای و مرکب بخش می‌شوند.

 

ساختار سازهای زهی

اکثر قریب به اتفاق سازهای زهی - زخمه ای تشکیل شده اند از یک شکم در ته ساز، یک گردن یا «دسته» محل قرار گرفتن انگشتان دست چپ (که جز ساز عود، این قسمت «دستان» بندی -پرده بندی- شده است)؛ و یک سر که گوشی های کوک در آنجا قرار گرفته اند. سیمها با تعداد مختلف در ته ساز (یا حوالی ته شکم) به طریقی ثابت و به موازات طول ساز، شکم و گردن را طی کرده، دور گوشی ها پیچیده می شوند.

 

در برخی از سازهای زهی، شکم دو قسمتی است (تار و کمانچه و...) و گاه بر روی یک یا هر دو قسمت آن پوست کشیده شده که غالباً از شکمبه گوسفند تهیه می شود. برخی از این سازهای زهی با انگشت و برخی با مضراب نواخته می شود. شکل مضراب در سازهای زهی متفاوت است، گاه فلزی و گاه از جنس شاخ یا پلاستیک و بالاخره بعضی اوقات از پر مرغ است.

 

سازهای زهی به دو دسته? زخمه‌ای و مرکب تقسیم می‌شوند.
سازهای زهی زخمه‌ای دسته‌ای از زه‌صداها هستند که در آنها با زخمه زدن با انگشت یا مضراب بر عامل مرتعش‌شونده صدا تولید می‌شود.
سازهای زهی مرکب خانواده‌ای از زه‌صداها است با محملی برای زه‌ها و تشدیدکننده‌ای که جزء جدایی‌ناپذیر ساز است.

 

انواع سازهای زهی از نظر شیوه? نواختن

 

 

- سازهای زهی زخمه‌ای
سازهای زهی زخمه‌ای با روشی نواخته می‌شوند که در آن با زخمه زدن با انگشت یا مضراب بر عامل مرتعش‌شونده صدا تولید می‌شود. بیشتر سازهای زهی زخمه‌ای از خانواده بربط‌ها هستند ازجمله گیتار، گیتار بیس، سی‌تار، بالالایکا، بانجو، و ماندولین. علاوه بر سازهای زهی زخمه‌ای، گاه در سازهای کمانه‌ای نیز به جای کمانه کشیدن، سیم‌ها با انگشت سبابه کشیده می‌شوند که به این روش، اجرای زخمه‌ای pizzicato یا plucked گفته می‌شود.

 

در سازهای زهی نوعی اجرای زخمه‌ای وجود دارد که در آن از ناخن استفاده می‌شود زخمه‌ای ناخنی finger nail pizzicato نامیده می‌شود. نوعی اجرای زخمه‌ای این نوع سازهای زهی که در آن زه با شدت به طرف بالا کشیده می‌شود و در بازگشت به دسته? ساز برخورد می‌کند زخمه‌ای شلاقی snap pizzicato یا Bartók pizzicato نام دارد. نوعی از اجرای زخمه‌ای نیز وجود دارد که با یکی از انگشتان دست چپ نواخته می‌شود و زخمه‌ای دست چپ نام دارد. سُرِش زخمه‌ای نوعی اجرای زخمه‌ای است که در آن هم‌زمان با زخمه دست راست، دست چپ با حرکت بر دسته ساز به بالا و پایین سرانیده می‌شود.

سه تار: یکی از سازهای زهی زخمه ای است که شکل ظاهری آن مانند تار است. با این تفاوت که شکم آن یک قسمتی، گلابی شکل و کوچکتر است، سطح رویی کاسه سه تار نیز چوبی است؛ سه تار امروزی چهار سیم دارد. خرک سه تار کوتاهتر از خرک تار بوده و دسته آن نیز از دسته تار نازکتر است. سه تار فاقد «جعبه گوشی» است و گوشی های چهارگانه آن، دو عدد در سطح جلویی انتهای دسته (سرساز) و دوتای دیگر درسطح جانبی چپ (درهنگام نواختن درسطح بالایی) کار گذاشته شده اند.

 

 

 

سه تار، این نوع ساز زهی با ناخن انگشت اشاره (و گاه توأم با ناخن انگشت وسطی) دست راست نواخته می شود. به عبارت دیگر «مضراب» سه تار در واقع ناخن انگشتان نوازنده است. و به همین دلیل و به علل اکوستیکی دیگر، صدای این ساز زهی ضعیف بوده، برای تکنوازی در جلوی جمعیت یا همنوازی در ارکستر مناسب نیست.

چنین به نظر می رسد که سه تار در قدیم، از سازهای زهی محلی بوده و در آن زمان سه سیم داشته است (کلمه «سه تار» دلالت بر همین نکته می کند) ولی بعدها شهری شده و سیمی بر آن افزوده اند.

 

بم‌تاریا تارباس: نوعی ساز زهی زخمه ای است شبیه تار، که معمولاً دسته? آن چند سانتی‌متر بلندتر و کاسه طنینی آن اندکی پرحجم‌تر از تار است. این نوع ساز زهی توسط علینقی وزیری برای استفاده در ارکستر ابداع شده‌است. کلنل وزیری چهار نوع صدا دهی برای تار ابداع کرده که از بین آنها بم‌تار هنوز هم به کار می‌رود.

 

 

 

این ساز زهی سه رشته سیم دارد که قطر آنها از سیم‌های متعارف تار بیشتر است. بم‌تار مانند تار با فواصل چهارم و پنجم کوک می‌شود. از تفاوت‌های عمده بم‌تار با تار صدای آن است که یک اکتاو بم‌تر از تار است. معمولاً پوست روی نقاره برداشته می‌شود و برای نوازندگی آن از مضراب‌هایی با جنس شا یا استخوان استفاده می‌شود.

شور انگیز: از سازهای زهی زخمه ای می باشد که شبیه به سه‌تار بوده و در آن به جای صفحه? چوبی از صفحه‌ای با ترکیب پوست و چوب استفاده می‌شود. ساز شورانگیز سال‌ها پیش برای اولین بار به پیشنهادعلی تجویدی و توسط ابراهیم قنبری مهر ساخته شده بود.

 

 

شورانگیز در واقع سه تاری است که صفحه آن علاوه بر چوب، از قطعه‌ای پوست هم بهره می‌برد و به همین دلیل طنین بیشتری دارد. صدای شورانگیز کمی بم تر از سه تار معمولی است. سه تار شورانگیز معمولاً در دو اندازه کوچک و بزرگ ساخته می‌شود. انواع کوچک همانند سه تار معمولی چهار سیم دارند ولی اندازه‌های بزرگ تر دارای شش سیم هستند. یعنی دو سیم اول و دوم به صورت جفت بسته شده‌اند.

تنبور: ساز تنبور از سازهای زهی زخمه ای است که دارای شکمی گلابی و دسته ای دراز است که بر روی آن از 10 تا 15 پرده بسته می شود. رویه جلویی شکم چوبی است. دسته  ساز تنبور مانند سه تار، بر سر ساز متصل است و سر در حقیقت، ادامه دسته است که بر روی سطوح جلویی و جانبی آن، هر یک دو گوشی کار گذارده شده که سیم ها به دور آنها پیچیده می شوند. سیمهای تنبور 4 عدد و معمولاً به فاصله های مختلف کوک می شده است. این ساز زهی معمولاً بدون مضراب و با انگشت نواخته می شود.

 

 

 

 چنانکه در تاریخ موسیقی ایرانی نوشته شده در قدیم سازی به نام تنبور وجود داشته و از آن انواع مختلفی ذکر کرده اند. مثلاً گفته شده که فارابی تئوری دان مشهور موسیقی ایران، تنبور بغدادی و تنبور خراسان را دستان بندی کرده است. این ساز از دسته سازهای شهری است.

گیتار بیس:‏ ساز گیتار بیس نیز از سازهای زهی است که صدایش به وسیله یک تقویت کننده الکتریکی (آمپلیفایر) تقویت می‌شود.

 

 

 

 

این ساز زهی که برای تولید صداهایی با فرکانس و تن پایین استفاده می‌شود، از نظر ظاهری بسیار شبیه به گیتار الکتریک می‌باشد با این تفاوت که بدنه بزرگ‌تری دارد، دسته و میزان‌بندی‌اش بلندتر است، و معمولاً دارای چهار سیم (گاهی پنج یا شش) می‌باشد که از نظر تن یک اکتاو پایین‌تر از گیتار الکتریک، در محدوده بیس کوک می‌شود.

 

- سازهای زهی کمانه‌ای
دسته‌ای از سازهای زهی که زه‌های آن‌ها با استفاده از آرشه یا کمانه به صدا درمی‌آید سازهای کمانه‌ای نام دارند. عمل به صدا درآوردن زه‌های سازهای کمانه‌ای با کمانه را کمانه‌کشی می‌گویند. ویولن و کمانچه نمونه‌ای از سازهای زهی کمانه‌ای هستند.

 

در سازهای زهی کمانه ای اگر حرکت کمانه از نوک به سمت پاشنه باشد به آن کمانه‌کشی چپ و اگر حرکت کمانه از پاشنه به سمت نوک باشد به آن کمانه‌کشی راست می‌گویند. گاه به هنگام نواختن به جای زه کمانه از چوب کمانه استفاده می‌شود که به آن اجرای چوب‌کمانه‌ای col legno می‌گویند. اجرای چوب‌کمانه‌ای به دو صورت زنشی battuto (با زدن چوب کمانه بر روی سیم‌ها) یا کششی tratto (با کشیدن چوب کمانه بر روی سیم‌ها) انجام می‌شود. به هنگام نواختن، پس از گذری که به شکل زخمه‌ای یا هر شیوه? دیگری اجرا می‌شود، برای برگشت به کمانه‌کشی دستوری به نوازندگان داده می‌شود. این دستور با واژه «باکمانه» coll"arco یا arco بیان می‌شود.

 

ویولن: از ساز های زهی و آرشه‌ای است. ویولن کوچک‌ترین عضو سازهای زهی-آرشه‌ای است. برای نواختن معمولاً روی شانه چپ قرار می‌گیرد و با آرشه که در دست راست نوازنده‌است نواخته می‌شود. کوک سیم‌های ویولن از زیر به بم به ترتیب: می (سیم اول)، لا (سیم دوم)، ر (سیم سوم)، سل (سیم چهارم).

 

 

مانند بسیاری از سازهای موسیقی کلاسیک ویولن نیز برای موسیقی محلی در سراسر جهان مورد استفاده قرار گرفت. در اواخر دوره رنسانس بهبود فراوانی در شدت صدا، چابکی ساز و رنگ صدای ویولن بویژه در ایتالیا ایجاد شد، تا جایی که نه تنها در موسیقی کلاسیک بلکه در موسیقی‌های محلی نیز بسیار مورد توجه نوازندگان قرار گرفت.
 

 

کمانچه: یکی از سازهای زهی ایرانی و موسیقی خاور زمین است. این ساز علاوه بر شکم، دسته و سر، در انتهای پایینی ساز، پایه‌ای دارد که روی زمین یا زانوی نوازنده قرار می‌گیرد.

 

 

 

این ساز جزو دسته سازهای زهی کمانه‌ای است. کمانچه? امروزی دارای 4 سیم می‌باشد. کمانچه در زمان قدیم تنها سه سیم داشته و پس از ورود ویولن به ایران به تقلید از آن سیم چهارم به آن افزوده شده‌است. این سیم‌ها به موازات درازای ساز گستردگی دارد و آوای آن خیلی خوش و دلکش اما کمی اصطلاحا تودماغی می‌باشد. این ساز زهی می‌تواند آواهای گوناکون بسیاری را برآرد.

 

- سازهای زهی ضربه‌ای
در سازهای زهی ضربه ای ، صداها با ضربه زدن بر روی زه یا سیم ایجاد می‌شوند. پیانو و سنتور از نمونه سازهای زهی ضربه‌ای هستند. در سازهای زهی کمانه‌ای گاه اجرای چوب‌کمانه‌ای به صورت زنشی (با زدن چوب کمانه بر روی سیم‌ها) انجام می‌شود که این نوع اجرا را می‌توان نوعی نواختن ضربه‌ای به‌شمار آورد.

 

سنتور: ردپای تاریخی این ساز کهن در حجاریهای قدیمی آشور و بابل (669 قبل از میلاد) دیده می شود. سنتور در بسیاری از کشورهای دنیا همچون انگلیس، یونان، آلمان، چین، مجارستان، چک، اسلواکی، بلاروس و سوئیس به شکلهای مختلف ساخته و نواخته می شود.

 

 

سنتور سازی زهی مضرابی است. وصعت صوتی آن حدود سه اکتاو و جعب? صوتی آن از جنس چوب و به شکل ذوذنق? متساوی الساقین است. این جعبه از دو صفح? ذوذنقه ای که در زیر و روی ساز قرار دارند و چهار کلاف که در نقش دیواره های ساز، صفحه های ذوذنقه ای رو و زیر ساز را به هم متصل می نماید تشکیل می شود. در کلاف سمت چپ سنتور، سیم گیرهایی در دسته های چهارتایی قرار دارند که سیمهای فلزی پس ازبسته شدن به آنها و گذر از روی خرکهایی که بر صفح? رویی ساز قرار دارند طول ساز را طی کرده و به گوشیهایی که در کلاف سمت راست ساز قرار دارند بسته می شوند. برای نواختن آن از دو مضراب چوبی استفاده می شود.

برخی ساخت سنتور را به ابونصر فارابی نسبت می‌دهند که مانند بربط، ساز دیگر ایرانی بعدها به خارج برده‌شد. از نوازندگان معروف  ساز سنتور می توان از فرامرز پایور، پشنگ کامکار، پرویز مشکاتیان، نادر سینکی، اردوان کامکار نام برد.

 

پیانو: ساز پیانو نیز از سازهای زهی ضربه ای می باشد. ساز پیانو در سال 1709 توسط بارتولومئو کریستوفری (1655- 1730) از روی سازی به نام هارپسیکورد ساخته شد. پیانو بیشترین وسعت صوتی را در بین سازهای زهی رایج دارد (حدود هفت اکتاو) و جعب? صوتی بسیار بزرگی دارد که سیمها و چکشهای متعددی در آن تعبیه شده است. با فشردن کلیدهایی که خارج از جعبه صوتی و روبروی نوازنده تعبیه شده، چکشهای داخل جعب? صوتی ساز (که متصل به این کلیدها هستند) به حرکت درآمده و به سیمها اصابت می کنند و صدا تولید می شود.